حال و آینده مرجعیت شیعه
قسمت دوم
آینده مرجعیت نجف
آقای سیستانی دست‌کم در ۱۵ سال اخیر به عنوان نماد مرجعیت جهانی شیعه مطرح بوده است. وی اگرچه بیش از دو دهه است که جلسات درس عمومی تشکیل نمی‌دهد، اما این مانع از نفوذ روزافزون علمی و مرجعیتی وی نشده است.
آقای سیستانی دست‌کم در ۱۵ سال اخیر به عنوان نماد مرجعیت جهانی شیعه مطرح بوده است. وی اگرچه بیش از دو دهه است که جلسات درس عمومی تشکیل نمی‌دهد، اما این مانع از نفوذ روزافزون علمی و مرجعیتی وی نشده است. اگرچه آمار علمی قابل قبولی از میزان مقلدان مراجع وجود ندارد، اما آقای سیستانی به‌یقین یکی از دو مرجع پرمقلد کنونی شیعه است که دامنه نفوذ وی به کشورهای مختلف می‌رسد.
مرجعیت ۲۴ساله وی که همراه با زعامت حوزه نجف بوده است، علاوه بر احیای تدریجی این حوزه و کنترل بحران‌های عراق در عصر پس از صدام، منجر به گسترش نفوذ شیعه در کشورهای مختلف شده است. همین نفوذ کاریزماتیک و قدرتمند، کار را برای جانشین یا جانشینان آقای سیستانی دشوار کرده است.
اما کار برای قمی‌ها آسان‌تر است. قم تجربه متفاوتی نسبت به نجف سپری کرده و از مرجعیت عامه و متمرکز برخوردار نبوده است. در نجف همه مراجع سعی کرده‌اند زعامت شیعه را به‌عهده آقای سیستانی بگذارند. چندی پیش فرزند آیت‌الله‌العظمی فیاض از مراجع اربعه نجف در گفت‌وگویی با سایت شفقنا گفته بود: «در حال حاضر آیت‌الله سیستانی مرجع همه شیعیان و نماد شیعیان هستند. لذا حاج‌آقا همه‌جا بیان می‌کنند که باید ایشان را تقویت کرد و اگر خدای ناکرده به ایشان صدمه‌ای وارد شود، مرجعیت شیعه ضرر خواهد کرد».
دیگر مراجع کنونی نجف؛ آیات عظام شیخ اسحق فیاض (۸۶ ساله)، سید محمد سعید حکیم (۸۲ ساله) و شیخ بشیر نجفی (۷۵ ساله) هستند.
در میان علمای حوزه نجف، حضرات آیات شیخ محمدباقر ایروانی، سید محمدرضا سیستانی، شیخ حسن جواهری، شیخ هادی آل‌راضی، سید حسین حکیم و شیخ محمد سند به‌عنوان علمای قریب‌المرجعیت محسوب می‌شوند که برای دهه آینده در مظان مرجعیت قرار دارند.
آیت‌الله شیخ محمدباقر ایروانی
در بین استادان حوزه نجف که اکنون در شمار مراجع این حوزه دیرپا نیستند، نام آیت‌الله ایروانی درخشش ویژه‌ای دارد؛ تسلط بر مبانی فقهای معاصر نجف، شاگردی درس آیات عظام خویی، شهید صدر و سیستانی، کثرت شاگردان، تعلق به یکی از خاندان‌های مشهور حوزوی (نسل فاضل ایروانی) و تدریس طولانی در حوزه‌های نجف و قم از این مجتهد ۶۸ ساله، استادی متبحر و متنفذ ساخته است. برخی شاگردان وی مانند آیت‌الله شیخ محمد قائینی هم‌اکنون از استادان مطرح دوره خارج حوزه‌اند.
آقای ایروانی که مدتی به دلیل فشار حکومت بعثی عراق مجبور به اقامت در ایران شده بود، پس از سال‌ها تدریس در ایران، اکنون چند سالی که است که به نجف بازگشته و درس وی در مدرسه غرویه حرم مطهر امام علی(ع) از شلوغ‌ترین دروس نجف است و صدها طلبه در این درس شرکت می‌کنند.
تأکید بر محوری‌بودن قرآن در استنباطات فقهی، اشراف بر مبانی علمی شهید صدر و آیت‌الله‌العظمی سیستانی، اعتنای کم به شهرت فتوایی (که از ویژگی‌های روش استدلالی آیت‌الله‌العظمی خویی نیز بوده است)، تلاش برای تقویت حوزه نجف و اعتقاد به استقلال مالی حوزه از دولت‌ها از ویژگی‌های مهم شیخ ایروانی است.
به باور آیت‌الله ایروانی فقدان مرجعیت و حوزه منجر به نابودی مذهب تشیع می‌شود و «این مسأله‌ای است که در روزگار ما به روشنی قابل رؤیت است و تازه برخی علمای مذهب مقابل به این رسیده‌اند که چرا آن‌ها مرجعیت و نظام اسلامی همانند ما ندارند». در مجموع می‌توان گفت که شیخ ایروانی نزدیک‌ترین فقیه مطرح نجف به سید سیستانی است و همانند استادش رویه‌ای بینابینی در مسائل مختلف دارد.
آیت‌الله شیخ هادی آل‌راضی
دیگر مجتهد قریب‌المرجعیت نجف نیز همچون آقایان ایروانی و جواهری، ۶۸ ساله و شاگرد آیات عظام خویی و شهید صدر بوده است. همچنین وی نیز سال‌ها در قم به تدریس و تحقیق مشغول بوده و سپس به نجف بازگشته است.
تعلق آقای آل‌راضی به یک خاندان اصیل عراقی می‌تواند نقطه قوتی برای وی در معادلات سیاسی و اجتماعی آینده عراق باشد. مؤلفه ملیتی و قومیتی همواره از مؤلفه‌های مهم در میزان نفوذ مراجع بوده است. جدال مشهور بین طلاب و روحانیون فارس و ترک در حوزه قم که در اواخر سلطنت رضاشاه و اوایل سلطنت محمدرضا شاه رخ داد، حضور پررنگی در تاریخ شفاهی حوزه علمیه قم دارد. در عراق نیز مرجعیت بین فقهای ایرانی و عراقی گردش داشته و اکنون نیز با وجود آنکه از چهار مرجع اصلی نجف، یکی عرب (آیت‌الله سید سعید حکیم)، یکی افغان (آیت‌الله فیاض) و یکی پاکستانی هندی‌تبار (آیت‌الله بشیر نجفی) است، اما غلبه تقریباً کامل با یک مرجع ایرانی(آیت‌الله سیستانی) بوده است. همان‌گونه که پیش‌تر نیز یک مرجع ایرانی (آیت‌الله خویی) بر نجف زعامت می‌کرد.
از لحاظ روش استدلالی، متد آقای آل‌راضی بی‌شباهت به روش قمی‌ها نیست و این می‌تواند ناشی از حضور طولانی‌مدت وی در قم باشد.
آیت‌الله شیخ حسن جواهری
نسب این مجتهد ۶۸ ساله نجف با چهار واسطه به شیخ محمد حسن نجفی ـ مشهور به صاحب‌جواهر ـ می‌رسد. از این رو آقای جواهری در سن و نسب همانند آقای ایروانی است. همچنین همانند آقای ایروانی در دروس آیت‌الله خویی و شهید صدر شرکت کرده است. اما علاوه براین، شاگرد آیات عظام مرحوم میرزا جواد تبریزی و وحید خراسانی نیز بوده و در دانشکده فقه نیز مقطع کارشناسی را گذرانده است.
دو بار بازداشت در اواخر دهه هفتاد میلادی به دستور حکومت بعثی عراق و تبعید به ایران سبب شد که وی نیز سال‌ها در حوزه قم به تدریس و تحقیق بپردازد. در همین دوره بود که ارتباط رسمی وی با جمهوری اسلامی شکل گرفت و به عضویت نهادهایی همچون مجمع جهانی اهل بیت(ع) و مجمع فقه اهل بیت(ع) درآمد و با متفکرین و نهادهای مهم اهل سنت همچون مجمع فقه اسلامی جدّه ارتباط برقرار کرد.
آقای جواهری اگرچه آیت‌الله‌العظمی سیستانی را «ولی فقیه» در عراق می‌داند و خواهان حمایت همه‌جانبه از اوست، اما به سبب پیشینه نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران و حضور در برخی نهادهای رسمی آن، روابط بسیار حسنه‌ای با حکومت ایران دارد. وی معتقد است که جدش صاحب جواهر نیز همچون امام خمینی و برخلاف فقهای کنونی نجف به ولایت مطلقه فقیه اعتقاد داشته است.
آقای جواهری یک دهه است که به زادگاهش نجف بازگشته و موضوعاتی را که تحت تأثیر فضای نوین قم بررسی کرده بود، در حوزه نجف مطرح می‌کند.
آیت‌الله سید محمدرضا سیستانی
پسر ارشد آیت‌الله‌العظمی سیستانی که ۵۵ ساله و متولد نجف اشرف است، علاوه بر شرکت در جلسات درس پدر، شاگرد آیات‌الله‌العظمی خویی و آیت‌الله سیدعلی بهشتی هم بوده است. از او تاکنون چند کتاب فقهی و رجالی منتشر شده و رویکرد علمی او همانند رویکرد پدرش همراه با توجه جدی به مباحث حدیثی و رجالی است؛ رویکردی که محصول گرایش سیستانی پدر به مکتب علمی آیت‌الله‌العظمی بروجردی است.
سید محمدرضا و برادر کوچکش سید محمدباقر از استادان نامی حوزه نجف هستند و اداره دفتر آیت‌الله‌العظمی سیستانی نیز بر عهده سید محمدرضاست. او بر خلاف دیگر استادان مشهور نجف که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته‌اند، در حوزه قم تحصیل نکرده و کاملاً متعلق به حوزه نجف است.
تابستان امسال آیت‌الله‌العظمی شبیری زنجانی در گعده علمی خود در مشهد مقدس ضمن تمجید از کتاب «بحوث فی شرح مناسک الحج» که تقریرات درس آقای سید محمدرضا سیستانی است، به نقد و بررسی آن پرداخت.
درس آیت‌الله‌زاده سیستانی به‌عنوان جلسه درس طلاب جوان نخبه نجف مطرح است و به طور خصوصی برگزار می‌شود.
آیت‌الله سید حسین حکیم
خاندان حکیم طی قرن اخیر از مهم‌ترین بیوت حوزوی نجف و شیعه بوده‌اند که اگرچه تبار ایرانی دارند، ولی به واسطه چندین قرن اقامت در عراق، به عنوان خاندانی عراقی شناخته می‌شوند. با وجود شهادت بیش از شصت عضو این خاندان به دست رژیم صدام حسین، علما و روحانیون وابسته به این بیت همواره نقش کلیدی در عرصه مذهبی و سیاسی عراق داشته‌اند و این تعداد بی‌سابقه از شهدا و زندانیان سیاسی و عقیدتی، سرمایه اجتماعی مهمی برای این بیت محسوب می‌شود.
هم‌اکنون یکی از مراجع اربعه عراق (آیت‌الله‌العظمی سید سعید حکیم؛ نوه دختری مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید محسن حکیم) از این خاندان است و آیت‌الله سید حسین حکیم؛ فرزند شهید سید علاءالدین حکیم نیز از استادان شاخص حوزه نجف و از چهره‌های مطرح برای نسل بعد حوزه نجف است.
سید حسین حکیم مدتی همراه پدر و پسرعمه‌اش آیت‌الله سید سعید حکیم زندانی بوده و در زندان نیز از پسرعمه‌اش استفاده علمی می‌کرده است. وی بعدها مجبور به مهاجرت به قم شد و در دروس آیات عظام مرحوم تبریزی و وحید خراسانی شرکت کرد.
ادامه دارد....
علی اشرف فتحی
منبع تقریرات
***
قسمت های قبل
